Κουλτούρα και Civilisation

Η διαπίστωση ότι υπάρχει, στην αρχή της, μια στροφή της τρέχουσας κουλτούρας μας προς κλασσικά ή καταξιωμένα έργα του παρελθόντος αλλά και σύγχρονα, θετικά για τις αξίες του πολιτισμού και της ζωής, όλο και επιβεβαιώνεται με το χρόνο. Στη λογοτεχνία, το θέατρο, τη μουσική, τη ζωγραφική, σε κάθε πεδίο τέχνης διαπιστώνεται ότι ο σύγχρονος άνθρωπος - και ο νέος - δεν αρκείται ή δεν ικανοποιείται με την μοντέρνα "μαζική κουλτούρα", δηλαδή την εμπορευματοποιημένη διασκέδαση που επεκράτησε ιδίως τα τελευταία χρόνια κι αναζητάει νέες μορφές έκφρασης, πιο ισορροπημένες και πιο ανθρώπινες.

Αλλά τι σημαίνει Κουλτούρα, Πολιτισμός ή Civilisation; Είναι τρεις έννοιες διαφορετικές μεταξύ τους, κάπου συμπίπτουν ή συνυπάρχουν αποφασιστικά; Υπάρχει φυσικά και η τρέχουσα ορολογία, που χρησιμοποιεί αδιάκριτα κι ανύποπτα τις δύο πρώτες, αγνοεί την τρίτη και μ' έναν λαϊκισμό ισοπεδωτικό, είναι βέβαιη ότι "κάνει πολιτισμό"... Η κακομεταχείριση της λέξης κουλτούρα όμως έχει μακριά ιστορία και είναι γνωστό το δοκίμιο του Τόμας Έλιοτ που έγραψε το 1949 για να τη διασώσει (Εκδόσεις Πλέθρον).

Η κεντρική έννοια του Πολιτισμού έχει δύο βασικά χαρακτηριστικά: Την καθολικότητα και την άνοδο. Το 'Ολον και την Τάση προς τα 'Ανω:
Ο αναβαθμός, το παραπάνω σκαλί, η αίσθηση της ποιότητας.
Η διαδικασία του Πολιτισμού ξεκινάει καθώς ο άνθρωπος προσπαθεί να ξεπεράσει τον εαυτό του και αποτινάζοντας τα βάρη που τον κρατούν χαμηλά, να ξεφύγει από τα όριά του, να εξυψωθεί, να σηκωθεί έστω και λίγο πιο ψηλά, όπου ο αέρας είναι καθαρότερος και ο ορίζοντας πιο ανοιχτός¹.
Ο πατέρας της Κοινωνιολογίας Max Weber, έκανε τη βασική διάκριση του Πολιτισμού σε Culture[2] και Civilisation. Δηλαδή στον “Εσωτερικό, Πνευματικό Πολιτισμό” που ανταποκρίνεται στις εσωτερικές, πνευματικές ανάγκες και επιταγές του ανθρώπου. Και στον “Εξωτερικό Πολιτισμό” που εξυπηρετεί πρακτικές, οργανωτικές ανάγκες και σκοπιμότητες.
Φυσικά τα δύο είδη πολιτισμού συνδέονται κι αλληλοεπηρεάζονται. Κατανοούνται όμως και υπηρετούνται καλύτερα με τη διάκρισή τους.
'Οσο κι αν το σώμα είναι δεμένο με την ψυχή, στην ψυχοσωματική ενότητα, μπορούμε ν' αναπτύξουμε οποιαδήποτε ανθρωπολογική γνώση, επιστήμη κι εφαρμογή χωρίς τη βασική αυτή διάκριση αλλά και ιεράρχησή τους που ισχύει παντού;
"Τα τεχνικά, οικονομικά ή πολιτικά προβλήματα χωρίς εξωπολιτικά, πνευματικά κριτήρια είναι πέρα για πέρα ανόητα και επομένως άλυτα. Δεν έχουν το λόγο τους και είναι δυνατό ουσιαστικά να λυθούν μόνο αν υπηρετούν τη λύση πνευματικών προβλημάτων - όπως είναι η επικράτηση της αγάπης, η εσωτερική ελευθερία, η κοινωνική ελευθερία και δικαιοσύνη, η προστασία της φύσης σαν θείο δημιούργημα".

Π. Κανελλόπουλος

Για χάρη του ανώτερου υπάρχει το κατώτερο και χωρίς ιεράρχηση, χωρίς προτεραιότητες θυσιάζεται συχνά το μέγιστο για χάρη του ελάσσονος.
Αλλά η απαιδευσία, η βαναυσότητα των αστών ανακάτεψε τα αθάνατα έργα τέχνης με την ικανοποίηση πρακτικών αναγκών της ζωής αλλά και με την ισοπέδωση προς τα κάτω! Κουλτούρα ο Αισχύλος, ο Μπαχ, ο Παλαμάς, ο Παρθενών, κουλτούρα και τα Λόττο και Προπό- υπό την αιγίδα του... ΥΠΠΟ! -τα πατζάρια με ξύδι, οι ιπποδρομίες, τα σκυλάδικα και κάθε είδους κιτς - όπως οι διαφημίσεις με την ηρωϊκή του Μπετόβεν και τη ζωγραφική του Μιχαήλ 'Αγγελου, οι συντμήσεις ή διασκευές έργων του Σαίξπηρ ή Ευριπίδη, του Αριστοφάνη για... παιδιά και άλλα πολλά παρόμοια που πλημμυρίζουν τα ΜΜΕ και τροφοδοτούν τους αγοραίους!

Το κερδοσκοπικό και το χρησιμοθηρικό πνεύμα της εποχής, κάτω από την έντονα διαφημισμένη ανάπτυξη της τεχνολογίας-που έτσι έγινε Τεχνοκρατία-έπαιξε ένα ρόλο που τώρα πια είναι εμφανής. Έπεισε και τον πιο άμουσο ότι χωρίς hi-fi ή cd δε μπορεί ν’ απολαύσει πραγματικά τη μουσική! Λες και σε τόσους αιώνες που πέρασαν, ο άνθρωπος υπήρξε άμοιρος μουσικής! Αντίθετα μέσα στην κακοφωνία και κακογουστιά του πλήθους χάνουν συχνά και τ' αυτιά την ακοή τους και η ψυχή την έφεσή της ή τη χαρά για τη μουσική...

Αλλά στα έργα τέχνης εναπόθεσε ο άνθρωπος τους σπόρους αθανασίας που είχε μέσα του. Η συσσώρευση και διαφύλαξή τους μακριά από το πρακτικά σκόπιμο της ζωής, ήταν που διαμόρφωσε την κουλτούρα.

Δεν υπάρχει ορισμός της κουλτούρας αλλά πάνω από 160 ορισμοί! Μόνο περιφράσεις σαν την επόμενη, που λέει λίγα αλλά και πολλά:
"Η κουλτούρα είναι ό,τι χρειάζεται ώστε μια ημέρα μόχθου να είναι τελικά ημέρα ολοκληρωμένης ζωής".
Jacques Duhamel

'Η πιο περιγραφικά:
"Κουλτούρα είναι η συναίσθηση των δεσμών που μας συνδέουν με τη βιολογική και ιστορική μας ρίζα. Είναι, μέσα από τη συνέχεια αυτών των δεσμών, η αίσθηση της αλληλεγγύης και της ευθύνης απέναντι στους συνανθρώπους μας.
Είναι η άμεση προσέγγιση με τη θέρμη της οικειότητας και η συνεχής διερεύνηση με πνεύμα ανήσυχο και κριτικό, των αξιών και των δημιουργημάτων που συνθέτουν την πνευματική μας κληρονομιά.
Είναι οι δυνατότητες που έχουμε πραγματικά, όχι θεωρητικά και αφηρημένα, να εκφραστούμε και να δημιουργήσουμε κατά τις ικανότητές μας, τις πεποιθήσεις και την καλαισθησία μας.
Είναι η διαλλακτική και μεγαλόψυχη αποδοχή της ιδιοτυπίας του καθενός από την κοινωνία όπου ζει. Κοντολογίς, είναι κάθε τι που επιτρέπει στον καθένα μας είτε μοναχό του, είτε μέσα από τις ομάδες, όπου διαλέγει ελεύθερα να ενταχθεί, να συγκροτήσει πρώτα και να εκδηλώσει την προσωπικότητά του και μετά να τοποθετηθεί απέναντι στον κόσμο και να τον καταλάβει, ώστε να μπορέσει να συμβάλει στην αλλαγή του προς το καλύτερο".
Jacques Rigaud¹

H συγγένεια του Πολιτισμού με την Παιδεία, στην ευρεία της έννοια - των Αρχαίων - και με τον "Άρτιο Άνθρωπο", που έχει σαν σκοπό της η Ελληνική Λέσχη του Βιβλίου, είναι εμφανής. Το ίδιο συνδέεται με τον "Αγωνιστικό Ανθρωπισμό" και τα τέσσερα ανθρωπιστικά αξιώματα, όπως από το 1960 τα ανέπτυξε ο Καθηγητής Α. Τσιριντάνης - τα οποία όμως απαιτούν το δικό τους χώρο.

Π. Δ. Ροζάκης

¹ "Για μια πολιτική της Κουλτούρας". Δ. Αθανασόπουλου
² Λατινικά - Κικέρων. Αντίστοιχο ρήμα με πολλές έννοιες: Καλλιεργώ τη γη, συγκομίζω καρπούς, εμπλουτίζω, στολίζω, φροντίζω - τιμώ, δοξάζω, λατρεύω. Cultus: Λατρεία του θείου.

Από το περιοδικό Βιβλίο & Ζωή 1ο σ. 24-25